Ο Β΄ Κώδικας Τρίκκης ή Κώδικας Βαρλαάμ

Ένα ακόμα σημαντικό βιβλίο για την περιοχή Τρικάλων εξέδωσε αυτές τις μέρες ο Φιλολογικός, Ιστορικός, Λογοτεχνικός Σύνδεσμος (Φ.Ι.ΛΟ.Σ.) Τρικάλων με την υπογραφή του προέδρου του φιλολόγου και δρος ιστορίας Θεοδώρου Νημά. Πρόκειται για την έκδοση του Β΄ Κώδικα της Μητροπόλεως Τρίκκης (1828-1865), ο οποίος είναι γνωστότερος στους ερευνητές ως Κώδικας Βαρλαάμ, αρ. 287, επειδὴ φυλάσσεται στην ομώνυμη Ιερὰ Μονὴ των Μετεώρων, και είναι συνέχεια του (Α΄) Κώδικα Τρίκκης (1688-1857).

Ο Β΄ Κώδικας Τρίκκης, εκτὸς κάποιων τμημάτων του, παρέμενε έως τώρα αδημοσίευτος, σε αντί­θεση με τον παλαιότερο Κώδικα Τρίκκης, ο οποίος φυλάσσεται στην Εθνικὴ Βιβλιοθήκη [ΕΒΕ, αρ. 471] και έχει εκδοθεῖ ήδη δύο φορές, ενώ είναι έτοιμη και τρίτη. Είναι γραμμένος σε χαρτὶ διαστάσεων 0,27 x 0,37 εκ. και χρονολογείται στον ΙΘ΄ αιώνα, ήτοι απὸ το έτος 1828 έως το 1865, αποτελεῖται δε απὸ 154 φύλλα, πολλὰ απὸ τα οποία είναι άγραφα. Τα κεί­με­να που είναι κα­τα­χω­ρι­σμέ­να στον Κώ­δι­κα έχουν γρα­φεί απὸ πολ­λοὺς και με δια­φο­ρε­τικὸν γρα­φικὸν χαρα­κτή­ρα γρα­φείς. Άλλοι δείχνουν να ήσαν εγγράμ­μα­τοι, ενώ άλλοι είναι ανορ­θό­γρα­φοι ή κακο­γρά­φοι.

Όπως σημειώνει ο Θ. Νημάς στην Εισαγωγή του «ο Κώ­δι­κας πε­ριέ­χει εκκλη­σια­στικὲς πρά­ξεις για διο­ρι­σμοὺς εφη­με­ρί­ων και επι­τρό­πων, κα­τα­γραφὲς χω­ρα­φιῶν και περιου­σιών των ναων της Επι­σκοπῆς Τρίκ­κης, κα­τα­γραφὲς ιερών και άλλων σκευών των ναών της, καθὼς και κατά­λο­γο των βι­βλί­ων της Βι­βλιοθήκης της, πα­ρα­φρα­σμέ­να απο­σπά­σμα­τα (ἐρα­νί­σμα­τα) από έργα αρχαί­ων και εκκλη­σια­στικών συγ­γρα­φέ­ων, σχολαστικοὺς λο­γα­ρια­σμοὺς και πά­σης φύ­σε­ως οικο­νο­μικὲς δο­σο­λη­ψί­ες της Επι­σκοπῆς Τρίκ­κης και των ενο­ριακών ναών της, κα­τα­γραφὴ των υπο­χρε­ω­τικών αργιών του ισνα­φί­ου των Σερ­ιζή­δων (μικροπωλητών), δή­λω­ση γά­μου, δια­ζύ­για, πρά­ξεις σχετικὲς με την ανοι­κο­δό­μη­ση και τη λει­τουρ­γί­α της Σχολῆς Τρίκ­κης (εισφο­ρές, έξο­δα, πλη­ρωμὲς δασκά­λων κ.ά.), κα­τα­γραφὴ και δια­νομὴ ιδιω­τικών πε­ριου­σιών, δωρη­τή­ρια, προι­κο­σύμ­φω­να, τα­κτοποι­ή­σεις χρεών, ένα φιρ­μά­νι του σουλ­τά­νου Αβδοὺλ Με­τζὴτ Α΄ (1840) προς τους καζάδες Τρι­κά­λων, Ελασ­σό­νας και Δο­με­νίκου για δι­καιό­τε­ρο τρό­πο εισπρά­ξε­ως των φόρων και άλλα ενδια­φέ­ρο­ντα στοι­χεία».

Σημειώνουμε με­ρικὲς απὸ τις πιο ενδια­φέ­ρου­σες κα­τα­χω­ρί­σεις του Κώ­δι­κα:

Στο φ. 1α κα­τα­χω­ρί­ζε­ται ση­μεί­ω­ση που ανα­φέ­ρε­ται στη βι­βλιο­δε­σί­α του Κώ­δι­κα (1854): «Ὁ παρὼν κών­διξ ὑπάρ­χει τῆς Μη­τρο­πό­λε­ως Τρίκκης τῷ χι­λιο­στῷ ὀκτα­κο­σιο­στῷ πε­ντη­κο­στῷ πέ­μπτῳ <ἔτει> Ἀρχιερα­τεύ­ο­ντος Σεβασμιό­τα­τος Τρίκ­κης Ἄνθη­μος· ἐδέθη διὰ χειρὸς οἰκο­νό­μου πα­πα­να­στα­σί­ου Σα­κελ­λα­ρί­ου ἐκ κό­μης Χαλ­κίδος καὶ ὁ ἀπο­ξε­νό­σας αὐτὸν ἔχων τὰς ἀρὰς τοῦ ἁγί­ου Τρίκ­κης καὶ τῶν ἁγί­ων θε­ο­φό­ρων πα­τέ­ρων “1854” 7βρί­ου 13” εἰς Δόξαν Χρι­στοῦ ἀρχιε­ρα­τεύσῃ».

Στο φ. 3α άλλη ση­μεί­ω­ση (1855) ανα­φέ­ρε­ται στην επι­διόρ­θω­ση και τον καλ­λω­πι­σμὸ του Κώ­δι­κα «Ἐπι­διωρ­θόθῃ καὶ Ἐκα­λο­πί­σθῃ ὁ Ἰερὸς οὔτως Κώ­διξ τῆς ἁγιω­τά­της Ἐπι­σκοπῆς Τρίκ­κης […] ὅπως ἐβρι­σκό­με­νος ἐν ταύτῃ τῇ ἁγιω­τάτῃ ἐπι­σκοπῇ Τρίκ­κης, πρὸς χρῆσιν τῶν Ἰερῶν Ἐκκλη­σιῶν καὶ ἄλλων ἀνα­γκαί­ων σι­μειώσε­ων».

Στα φφ. 12α-16β κα­τα­χω­ρί­ζο­νται δι­δα­κτικὰ πα­ρα­φρα­σμέ­να απο­σπά­σμα­τα (ερα­νί­σμα­τα) απὸ αρχαί­ους και εκκλη­σια­στι­κοὺς συγ­γρα­φεῖς, με πρώτο το ακό­λου­θο (φ. 12α) απὸ τον Φωκί­ω­να του Πλου­τάρ­χου: «Φω­κί­ων ὁ ἀθη­ναῖος ἐν πολέμοις στρα­τιῶν ἀσκεπὴς καὶ ἀνυ­πό­δη­τος ἔν τε ὑε­τοῖς καὶ πα­γε­τοῖς ἐν τῷ στρα­το­πέδῳ περιε­φέ­ρε­το. κἄν πο­τε ἐν ὑπο­δή­μα­τι καὶ κα­λύ­πτρᾳ ἐθεᾶτο αὐτὸν ὁ στρατὸς, δια­γελῶντες ἔλε­γον! ἰδοὺ ση­μεῖον μεγάλου χειμῶνος: -».  Στο φ. 15β, κα­τα­χω­ρίζε­ται ένα εξαι­ρε­τικὰ ενδια­φέ­ρον επίσης από­σπα­σμα απὸ τον Στρά­βωνα: «Ἡ Σύ­βα­ρις, πό­λις ἦν πλου­σιωτάτη παρὰ τοῖς Ἱτα­λοῖς· ἧς τὰ πλού­τη καὶ τὴν ἀξί­αν κα­τε­δα­πά­νη­σεν ἐν βρα­χεῖ ἡ πολυ­τέ­λεια τῶν ἐνδυμά­των καὶ τῶν τροφῶν· ἐν ᾗ οὐκ ἦν ὁρᾷν, πλὴν μα­γει­ρίων, οὐδέ­να τῶν τε­χνιτῶν, οὐδ’ ἀκοῦσαι ἀλε­κτριῶνος κωκύζο­ντος, ἐφ’ ᾧ μὴ πα­ρε­νο­χλοῖτο τὸ τρυ­φηλὸν καὶ θη­λυ­πρεπὲς τῶν ὑπνού­ντων. καὶ οἱ ταύτης οἰκή­το­ρες τοῖς τῆς ἀτι­μί­ας καὶ τρυφῆς κυ­ρί­οις ὀνό­μα­σιν ὠνο­μά­ζο­ντο. ἡδυ­πό­της, δηλ: πο­λυ­φά­γος, ἀδη­φά­γος, θη­λυ­μα­νής, γυ­ναι­κο­μα­νής, θη­λώ­δης, γυ­ναικίδης».

Στα φφ. 18β-19α κα­τα­χω­ρί­ζε­ται «Ὁ τῆς βι­βλιο­θή­κης κα­τά­λο­γος», απὸ τον οποίο διαπιστώ­νου­με ότι στην Μη­τρό­πο­λη Τρίκ­κης υπήρ­χαν πολ­λά σημαντικὰ βι­βλί­α εκκλη­σια­στικὰ αλλὰ και αρχαί­ων και βυ­ζα­ντινών συγγρα­φέ­ων.

Η ιδιαί­τε­ρη μέ­ρι­μνα των κατὰ και­ροὺς επι­σκό­πων και μη­τρο­πο­λιτών Τρίκ­κης για την λει­τουρ­γί­α σχο­λεί­ων στα Τρί­κα­λα είναι συνεχὴς και μεγάλη. Αυτὸ κα­τα­δει­κνύ­εται απὸ τις σχε­τικὲς κα­τα­χω­ρί­σεις στον Κώ­δι­κα. Ση­μειώνου­με ενδει­κτά:

Στο φ. 68α: «1838. Νοεμ. 30. Κα­τα­γραφὴ τῶν γρο­σί­ων, τὰ ὁποῖα θέ­λουν πλη­ρώ­νει κατ” ἔτος αἱ ἐκκλη­σί­αι τῆς πό­λε­ως καὶ ἐπαρ­χί­ας Τρίκ­κης διὰ τοὺς μι­σθοὺς τῶν δι­δα­σκά­λων ὡς κά­τω­θεν φαί­νο­νται».

Τα διά­φο­ρα προ­βλή­μα­τα που αντι­με­τώ­πι­ζαν οι έμποροι και επαγ­γελ­μα­τί­ες των Τρι­κά­λων και τις με­τα­ξύ τους δια­φορὲς επέ­λυε ο μη­τροπο­λί­της και οι απο­φά­σεις του κα­τα­χωρίζο­νταν ε­πί­σης στον Κώ­δι­κα, όπως π.χ. αυτὴ που υπάρ­χει στο φ. 73β: «1848. Ἰου­νί­ου 24. Κα­τα­γραφὴ τῶν ἑορ­τῶν ὅπου θέ­λουν φυ­λα­χθῆ ἀπὸ ὅλον τὸ ἰσνά­φι τῶν Σε­ρε­ζή­δων [= μι­κρο­πω­λητῶν], χωρὶς νὰ δύ­να­ται κα­νεὶς ἐργα­στη­ριά­ρης νὰ βάνῃ σχεδὸν κλει­δί, ἐκτὸς χρεί­ας τυ­χού­σης μὲ ἄδειαν ἀρχιε­ρα­τικὴν, ὅποιος δὲ ἤθε­λε πα­ρα­κού­σει, ἔχῃ νὰ παιδεύ­η­ται μὲ πέ­ντε ὀκά­δες καφὲ προ­σφορὰν τοῦ Ἀρχιε­ρέ­ως». Εν συ­νε­χεί­α καταγρά­φο­νται οι εορ­τὲς και αργί­ες κατὰ μή­να, οι οποῖες είναι αυτὲς πε­ρί­που με τις ση­με­ρι­νές.

Στο φ. 95β κα­τα­χω­ρί­ζε­ται μί­α πρό­σκληση του κα­ϊ­μα­κά­μη του Σα­ντζακίου των Τρι­κά­λων προς τον επί­σκο­πο Τρίκ­κης Ιωσὴφ για ορι­σμὸ δύ­ο αντι­προ­σώ­πων στο Επαρ­χια­κό Συμ­βού­λιο (Μάρ­τιος 1844): «Δὲν εἶναι, νομίζο­μεν, οὐδείς, ὅστις νὰ μὴν γνω­ρίζῃ καὶ ἐξεύρῃ καλῶς ὅτι τὸ κρα­ταιὸν Δεβλέ­τι, ὁ Με­γα­λειό­τα­τος καὶ Τρι­σέ­βα­στος ἡμῶν Ἄναξ καὶ Κύριος [δηλ. ὁ Ἀβδοὺλ Με­τζὴτ Α΄], ἅμα εὐτυχῶς ἀνέ­βη τὸν αὐτο­κρα­το­ρικὸν θρό­νον, πρῶτον συ­νέ­λα­βεν ἔννοιαν καὶ σκο­πόν, τὴν εὐη­με­ρί­αν καὶ ἰστε­ρι­χά­τι τῶν ὑπὸ τὴν σκέπην του λαῶν, τοῦτο ἐστά­θη τὸ ἀντι­κεί­με­νον τῶν φρο­ντί­δων του, οὗτος ἦτον ἀπ’ ἀρχῆς ὁ δια­καὴς αὐτοῦ πό­θος, καὶ οὗτος εἶναι καὶ θέ­λει μεί­νει εἰς τοὺς αἰῶνας ἀναλ­λοί­ω­τος εἰς τὴν βα­σιλ(ικὴν) καρ­δί­αν· […] Συγχρό­νως δέ, ἐπειδὴ καὶ δὲν λεί­πουν διάφο­ροι ἰδιο­τι­καὶ ὑπο­θέ­σεις καὶ δια­φο­ραὶ ὑπα­γό­με­ναι διὰ νὰ θε­ωρῶνται καὶ τα­κτο­ποιῶνται Σιεράν – Μεσ­ζλῆτζας εἰς τὸ Τρικ­καλ(ι­νόν) Μεσ­ζλῆσι (ἐπαρ­χιακὸν Τρικ­κα­λι­νόν συμ­βού­λιον) ἀνα­γκαῖον ἐκρί­θη νὰ εὑρί­σκω­νται προσ­διο­ρισμέ­νοι καὶ δύ­ω ἐκ τῆς ἐπαρ­χί­ας σας χρι­στια­νοὶ εὐϋ­πό­λη­πτοι καὶ εἰδή­μο­νες, ὥστε προ­σκα­λούμε­νοι ἀπὸ τὰ ἀξιό­τι­μα μέ­λη τῆς ἐπαρ­χί­ας Μεσ­ζλι­σιοῦ, χρεί­ας τυ­χού­σης νὰ πα­ρευ­ρί­σκω­νται καὶ συ­νε­δριάζουν προ­βάλ­λο­ντες και συ­ζη­τοῦντες εὐσχή­μως καὶ ὡρί­μως τὰς τυ­χούσας δια­φορὰς, καὶ ὅ,τι ἀνα­γκαῖον πα­ρεμπέ­σει. […] χωρὶς νὰ ἐπιῤῥια­σθῆτε ἀπὸ φα­τρια­στικόν τι πνεῦμα ἢ ἰδιο­φι­λαυ­τί­αν, ἀλλὰ μό­νον τὴν τι­μιότη­τα καὶ ἱκα­νό­τη­τα πρὸ ὀφθαλ­μῶν ἔχο­ντες, νὰ ἐκλέ­ξη­τε καὶ διορίση­τε τὰ δύ­ω αὐτὰ ἄτο­μα καὶ μέ­λη διὰ νὰ ὑπη­ρε­τή­σουν τὸ κοινὸν εἰς τὴν θέ­σιν ταύ­την ἀμι­σθί. […] Πα­ραλλεί­πο­μεν δὲ νὰ εἴπω­μεν ὅτι τοιοῦτοι ἀληθῶς ὄντες δὲν θέ­λου­σι κα­ταδεχθεῖν βέ­βαια νὰ ζητήσουν μι­σθὸν διὰ τὴν πρὸς τὸ κοινὸν ὑπη­ρε­σί­αν των ταύ­την, τὴν ὁποί­αν ὡς οἰκο­κυ­ραῖοι καὶ πρό­κρι­τοι χρε­ο­στοῦσι νὰ κάμω­σιν ἀφι­λο­κερ­δῶς καὶ εὐσυ­νει­δή­τως».

Μετά τα έγγραφα του Β΄ Κώδικα Τρίκκης καταχωρούνται 18 ολοσέλιδες εικόνες ενδεικτικών σελίδων του χειρογράφου και κατόπιν ακολουθεί Πα­ράρ­τη­μα στο οποίο παρατίθενται με σειρά:

1) Έγ­γρα­φα από το Αρχείο της Ιερὰς Μονὴς Δου­σί­κου σχετικά με την Σχολὴ Τρίκ­κης, την συ­ντή­ρη­ση και φρο­ντί­δα της οποί­ας είχε ανα­λά­βει η ίδια κα­τό­πιν πα­ρα­κλή­σε­ως των αρχό­ντων των Τρικά­λων λό­γω αδυ­να­μί­ας της πό­λε­ως να αντα­πε­ξέλ­θει στα έξοδὰ της (σελ. 241-246).

2) Πλούσιο Γλωσσάριο με την ερμηνεία των πολλών αγνώστων λέξεων, πολλές από τις οποίες δεν συναντώνται σε κανένα λεξικό (σελ. 247-266).

3) Επισκοπικοί Κατάλογοι των Επισκοπών Τρίκκης, Σταγών, Γαρδικίου και Μητροπόλεως Λαρίσης (σελ. 267-272).

4) Μετονομασίες οικισμών Ν. Τρικάλων (Αντιστοιχία παλιών και νέων ονομάτων) (σελ. 273-276).

5) Ευρετήριο ονομάτων (προσώπων και τόπων) (σελ. 277-303), από το οποίο μπορεί κανείς να ιχνηλατήσει τις ρίζες πολλών οικογενειών τόσο των Τρικάλων όσο και των γύρω χωριών.

Όπως είναι αυτο­νό­η­το, ο Β΄ Κώ­δι­κας Τρίκ­κης πε­ριέ­χει σημαντικά κεί­με­να όχι μό­νο για την εκκλη­σια­στικὴ ιστο­ρί­α της Μη­τρο­πόλε­ως Τρίκ­κης κατὰ την όψι­μη Τουρ­κο­κρα­τί­α στη Βο­ρειο­δυ­τι­κή Θεσ­σα­λί­α αλλά μας δί­νει και πολ­λὲς άλλες ενδια­φέ­ρου­σες πληρο­φο­ρί­ες για την εθνι­κή, κοι­νω­νι­κή, οικο­νο­μικὴ και ιδιω­τικὴ ζωὴ των κα­τοί­κων της πε­ριοχής Τρι­κά­λων κατὰ την πε­ρί­ο­δο αυτή. Ως εκ τούτου η δη­μοσί­ευ­σή του συμ­βάλ­λει στην επι­στη­μο­νικὴ διε­ρεύ­νη­ση της νεότερης ιστο­ρί­ας τό­σο της το­πικής όσο και της ευρύ­τερης.